Het gedrag van een bijenkolonie begrijpen: Een uitgebreide gids

Honingbijen zijn meer dan alleen producenten van honing; het zijn leden van complexe sociale insectenkolonies die een opmerkelijke reeks gedragingen vertonen. Het begrijpen van dit gedrag is cruciaal voor imkers, onderzoekers en iedereen die geïnteresseerd is in de natuurlijke wereld. Deze uitgebreide gids verkent de belangrijkste aspecten van het gedrag van bijenkolonies en biedt inzicht in hun communicatie, sociale structuur, foerageerstrategieën en verdedigingsmechanismen.

De sociale structuur van een bijenkolonie

Een bijenkolonie is een sterk georganiseerde samenleving die bestaat uit drie verschillende kasten: de koningin, de werksters en de darren. Elke kaste speelt een specifieke rol in het overleven en de voortplanting van de kolonie.

De koningin

De koningin is het enige reproductieve vrouwtje in de kolonie. Haar primaire functie is het leggen van eieren, waarmee ze het voortbestaan van de bijenpopulatie verzekert. Een gezonde koningin kan in het hoogseizoen tot 2.000 eieren per dag leggen. Ze is gemakkelijk te onderscheiden van andere bijen door haar grotere omvang en langwerpige achterlijf.

• Rol: Voortplanting, productie van feromonen om het gedrag van de kolonie te reguleren.
• Levensduur: Doorgaans 1-5 jaar.
• Onderscheidende kenmerken: Groter formaat, langwerpig achterlijf, gladdere angel (alleen gebruikt voor het leggen van eieren of het bevechten van andere koninginnen).

De gezondheid van de koningin is van het grootste belang voor het welzijn van de kolonie. Imkers controleren vaak het legpatroon en de algehele conditie van de koningin om de gezondheid van de kolonie te beoordelen.

Werkbijen

Werkbijen zijn allemaal vrouwelijk en voeren de overgrote meerderheid van de taken binnen de kolonie uit. Hun rollen veranderen naarmate ze ouder worden, een fenomeen dat bekend staat als leeftijdspolyethisme. Jongere werksters voeren doorgaans taken in de kast uit, terwijl oudere werksters foerageren naar nectar, stuifmeel, water en propolis.

• Rol: Het uitvoeren van alle taken die nodig zijn voor het overleven van de kolonie (bijv. foerageren, verzorgen van het broed, schoonmaken, raat bouwen, de kast verdedigen).
• Levensduur: Doorgaans 6-8 weken in het hoogseizoen, maar kan in de winter enkele maanden leven.
• Onderscheidende kenmerken: Kleiner formaat in vergelijking met de koningin, stuifmeelkorfjes aan hun achterpoten.

Voorbeelden van taken van werkbijen op verschillende leeftijden:

• 1-3 dagen: Cellen schoonmaken.
• 3-12 dagen: Jonge larven verzorgen.
• 12-18 dagen: Raat bouwen, nectar ontvangen, honing rijpen.
• 18-21 dagen: De vliegopening bewaken.
• 21+ dagen: Foerageren.

Darren

Darren zijn de mannelijke bijen in de kolonie. Hun enige doel is paren met de koningin. Darren hebben geen angel en nemen niet deel aan foerageren of andere taken in de kolonie. Ze zijn doorgaans groter dan werkbijen en hebben grotere ogen.

• Rol: Paren met de koningin.
• Levensduur: Varieert, maar doorgaans kort, vooral na het paren.
• Onderscheidende kenmerken: Groter formaat, grotere ogen, geen angel.

In de herfst, wanneer de middelen schaars worden, worden darren uit de kast verdreven, wat de efficiëntie van de kolonie in het beheer van hulpbronnen aantoont.

Communicatie binnen de kolonie

Bijen communiceren via verschillende methoden, waaronder feromonen, dansen en tactiele signalen. Deze communicatiesystemen stellen hen in staat hun activiteiten te coördineren en de cohesie van de kolonie te behouden.

Feromonen

Feromonen zijn chemische signalen die bijen gebruiken om met elkaar te communiceren. De koningin produceert verschillende feromonen die het gedrag van de kolonie reguleren, waaronder de onderdrukking van de ovariumontwikkeling bij werkbijen en het aantrekken van werksters tot de koningin.

Voorbeelden van feromonen en hun functies:

• Koninginnenferomoon (QMP): Reguleert de cohesie van de kolonie, remt de ontwikkeling van de eierstokken van werksters, trekt darren aan voor de paring.
• Broedferomoon: Signaleert de aanwezigheid van broed (larven en poppen), wat werkbijen stimuleert om zorg te verlenen.
• Nasonov-feromoon: Wordt gebruikt om voedselbronnen te markeren en bijen terug naar de kast te oriënteren.
• Alarmferomoon: Komt vrij wanneer bijen worden bedreigd, wat defensief gedrag bij andere bijen teweegbrengt.

De kwispeldans

De kwispeldans is een complexe vorm van communicatie die door foeragerende bijen wordt gebruikt om de locatie en kwaliteit van voedselbronnen aan te duiden. De dans wordt uitgevoerd op het verticale oppervlak van de honingraat en brengt informatie over de afstand, richting en winstgevendheid van de voedselbron over.

Hoe de kwispeldans werkt:

• Afstand: De duur van de kwispelronde is evenredig met de afstand tot de voedselbron. Langere kwispelrondes duiden op grotere afstanden.
• Richting: De hoek van de kwispelronde ten opzichte van de verticaal geeft de richting van de voedselbron aan ten opzichte van de zon.
• Winstgevendheid: De intensiteit van de kwispeldans en de aanwezigheid van voedselmonsters geven de kwaliteit van de voedselbron aan.

De kwispeldans is een opmerkelijk voorbeeld van diercommunicatie en toont de geavanceerde informatieverwerkingscapaciteiten van bijen. Studies hebben aangetoond dat bijen zelfs kunnen compenseren voor veranderingen in de positie van de zon gedurende de dag, wat zorgt voor een nauwkeurige communicatie van foerageerinformatie.

Andere vormen van communicatie

Naast feromonen en de kwispeldans, gebruiken bijen ook andere vormen van communicatie, waaronder:

• Trofallaxie: De uitwisseling van voedsel tussen bijen, wat sociale banden versterkt en informatie verspreidt.
• Tactiele signalen: Fysiek contact, zoals het tikken met de antennes, gebruikt voor communicatie en coördinatie binnen de kast.
• Auditieve signalen: Zoemen en andere geluiden die worden gebruikt om alarm of andere informatie te communiceren.

Foerageerstrategieën

Foerageren is een cruciale activiteit voor bijenkolonies, omdat het de middelen levert die nodig zijn voor groei, voortplanting en overleving. Bijen foerageren naar nectar, stuifmeel, water en propolis.

Nectar- en honingproductie

Nectar is een suikerachtige vloeistof die door bloemen wordt geproduceerd. Bijen verzamelen nectar en zetten dit om in honing door een proces van verdamping en enzymatische afbraak. Honing is een primaire energiebron voor de kolonie.

Het honingproductieproces:

• Verzameling: Foeragerende bijen verzamelen nectar uit bloemen en slaan dit op in hun honingmaag.
• Enzymatische afbraak: Enzymen in het speeksel van de bij breken complexe suikers in de nectar af tot eenvoudigere suikers.
• Verdamping: Bijen braken de nectar op in honingraatcellen en wapperen met hun vleugels om overtollig water te verdampen.
• Verzegelen: Zodra de honing de gewenste consistentie heeft bereikt, verzegelen bijen de cellen met bijenwas, waardoor de honing voor langdurige opslag wordt afgesloten.

Stuifmeel verzamelen en opslaan

Stuifmeel is een bron van eiwitten, vetten en vitaminen voor bijen. Bijen verzamelen stuifmeel van bloemen en dragen het terug naar de kast in gespecialiseerde structuren genaamd stuifmeelkorfjes op hun achterpoten. Stuifmeel wordt opgeslagen in honingraatcellen en gebruikt om ontwikkelende larven te voeden.

Strategieën voor het verzamelen van stuifmeel:

• Stuifmeelspecialisatie: Sommige bijen specialiseren zich in het verzamelen van stuifmeel van specifieke soorten bloemen.
• Stuifmeelmix: Bijen verzamelen vaak stuifmeel van verschillende bronnen om een uitgebalanceerd dieet te garanderen.
• Stuifmeelopslag: Stuifmeel wordt vaak gemengd met honing en opgeslagen als "bijenbrood", een gefermenteerde voedselbron.

Water verzamelen

Bijen verzamelen water om de temperatuur in de kast te reguleren, honing te verdunnen voor het voeden van larven en de luchtvochtigheid in de kast op peil te houden.

Strategieën voor het verzamelen van water:

• Waterbronnen: Bijen verzamelen water uit verschillende bronnen, waaronder plassen, beken en dauw.
• Watertransport: Bijen dragen water terug naar de kast in hun honingmaag.
• Waterdistributie: Water wordt door de kast verspreid om de temperatuur en luchtvochtigheid te reguleren.

Propolis verzamelen

Propolis, ook bekend als kithars, is een harsachtige stof die door bijen wordt verzameld van bomen en andere planten. Bijen gebruiken propolis om kieren en spleten in de kast af te dichten, de honingraat te versterken en de groei van bacteriën en schimmels te voorkomen.

Gebruik van propolis in de kast:

• Kieren dichten: Propolis wordt gebruikt om kleine openingen in de kast af te dichten, waardoor tocht en het binnendringen van ongedierte wordt voorkomen.
• Raat versterken: Propolis wordt aan bijenwas toegevoegd om de honingraat te versterken.
• Antimicrobiële eigenschappen: Propolis heeft antimicrobiële eigenschappen die helpen de kast tegen ziekten te beschermen.

Verdedigingsmechanismen

Bijenkolonies worden voortdurend bedreigd door roofdieren, parasieten en ziekten. Bijen hebben verschillende verdedigingsmechanismen ontwikkeld om zichzelf en hun kolonie te beschermen.

Steken

Steken is een primair verdedigingsmechanisme dat door werkbijen wordt gebruikt. Wanneer een bij steekt, injecteert ze gif in het doelwit. De angel heeft weerhaken en blijft in de huid van het slachtoffer steken. Terwijl de bij wegvliegt, worden de angel en de gifblaas uit haar lichaam gerukt, wat resulteert in de dood van de bij.

Factoren die het steekgedrag beïnvloeden:

• Dreigingsniveau: Bijen zijn eerder geneigd te steken wanneer ze een bedreiging voor de kolonie waarnemen.
• Alarmferomonen: Het vrijkomen van alarmferomonen kan agressief steekgedrag bij andere bijen teweegbrengen.
• Omgevingsomstandigheden: Bijen kunnen defensiever zijn tijdens warm of vochtig weer.

Zwermen als verdediging

Zwermen, hoewel voornamelijk een voortplantingsproces, dient ook als een verdedigingsmechanisme tegen ziekten en parasieten. Door de kolonie te splitsen, kunnen bijen de dichtheid van individuen op één locatie verminderen, waardoor het risico op ziekteoverdracht wordt verkleind. De nieuwe zwerm heeft ook de mogelijkheid om een nieuwe kast te bouwen op een locatie die vrij is van de parasieten of pathogenen die de oorspronkelijke kolonie mogelijk hebben geteisterd.

Andere verdedigingsmechanismen

Naast steken, gebruiken bijen ook andere verdedigingsmechanismen, waaronder:

• Bewaken: Wachtbijen patrouilleren bij de vliegopening, inspecteren binnenkomende bijen en vallen potentiële indringers aan.
• Hittebal: Bijen kunnen indringers, zoals hoornaars, doden door ze in een bal te omsluiten en hun lichaamstemperatuur tot een dodelijk niveau te verhogen.
• Hygiënisch gedrag: Bijen verwijderen zieke of dode larven uit de kast om de verspreiding van ziekten te voorkomen.

Zwermgedrag

Zwermen is het natuurlijke proces waarmee een bijenkolonie zich voortplant. Het omvat het vertrek van de oude koningin en een groot deel van de werkbijen uit de oorspronkelijke kast, die een zwerm vormen die op zoek gaat naar een nieuwe nestplaats.

Oorzaken van zwermen

Zwermen wordt doorgaans veroorzaakt door een combinatie van factoren, waaronder:

• Overbevolking: Een gebrek aan ruimte in de kast kan zwermen veroorzaken.
• Leeftijd van de koningin: Oudere koninginnen worden vaker vervangen, wat tot zwermen leidt.
• Grote honingvoorraden: Een overvloed aan honing kan voor de bijen een signaal zijn dat het tijd is om zich voort te planten.

Het zwermproces

Het zwermproces omvat verschillende stadia:

• Bouw van koninginnencellen: Werkbijen bouwen koninginnencellen (moerdoppen) ter voorbereiding op het zwermen.
• Opkweken van koninginnen: De koningin legt eitjes in de koninginnencellen, en de werkbijen kweken de nieuwe koninginnen op.
• Vertrek van de zwerm: De oude koningin en een groot deel van de werkbijen verlaten de kast en vormen een zwerm.
• Trosvorming van de zwerm: De zwerm vormt een tros aan een nabijgelegen boom of struik terwijl verkenners zoeken naar een nieuwe nestplaats.
• Selectie van nieuwe nestplaats: Verkenners voeren kwispeldansen uit om de locatie van potentiële nestplaatsen aan de zwerm te communiceren.
• Stichting van nieuwe kolonie: De zwerm vliegt naar de nieuwe nestplaats en begint met het bouwen van raat en het stichten van een nieuwe kolonie.

Zwermpreventie

Imkers nemen vaak maatregelen om zwermen te voorkomen, omdat dit de honingproductie kan verminderen en de oorspronkelijke kolonie kan verzwakken. Technieken voor zwermpreventie zijn onder andere:

• Voldoende ruimte bieden: Extra broedkamers of honingkamers toevoegen om overbevolking te voorkomen.
• Verwijderen van koninginnencellen: Koninginnencellen (moerdoppen) verwijderen om zwermen te voorkomen.
• Vervangen van de koningin: Oude koninginnen vervangen door jongere, krachtigere koninginnen.

Conclusie

Het begrijpen van het gedrag van bijenkolonies is essentieel voor iedereen die geïnteresseerd is in de imkerij of de natuurlijke wereld. Door de sociale structuur, communicatiesystemen, foerageerstrategieën en verdedigingsmechanismen van bijenkolonies te bestuderen, kunnen we een diepere waardering krijgen voor deze fascinerende en belangrijke insecten. Van de ingewikkelde kwispeldans tot de complexe feromooncommunicatie, bijenkolonies tonen een opmerkelijk niveau van sociale organisatie en aanpassingsvermogen. Nu we wereldwijd geconfronteerd worden met toenemende uitdagingen voor de gezondheid en populaties van bijen, is een grondig begrip van hun gedrag cruciaal om hun overleving en de voortdurende voordelen die ze bieden aan onze ecosystemen en onze voedselvoorziening te garanderen.

Deze uitgebreide gids biedt een basis voor het begrijpen van het gedrag van bijenkolonies. Verder onderzoek en observatie zullen nieuwe inzichten blijven ontsluiten in de complexe levens van deze sociale insecten.

Verdere bronnen

• Boeken over imkerij en bijenbiologie
• Websites van imkerverenigingen
• Wetenschappelijke tijdschriften over entomologie en apicultuur